Նախքան Կարսի գրավումը թուրքական բանակի կողմից 1918-ին, Մկրտիչ Փալանջյանը շուրջ մեկ տասնամյակ եղել է Կարս նահանգի առավել ճանաչված լուսանկարիչներից մեկը։ Ըստ լուսանկարչի թոռնուհու վկայության, Փալանջյանը սերում էր մեծահարուստ ընտանիքից, սակայն թուրքական գրոհից Ալեքսանդրապոլ փախչելու ընթացքում իր լուսանկարչատան հետ միասին կորցրել է նաև իր ողջ ունեցվածքը։(1) 

Դատելով մեզ հասած լուսանկարներից, Փալանջյանի առաջին տաղավարը գտնվել է Սարիղամիշ գյուղաքաղաքում, Ալաջինսակայա փողոցի վրա տեղակայված փոստատան դիմաց: Հետագայում` առնվազն 1910-ականների սկզբին, լուսանկարիչը տեղափոխվել է կամ մասնաճյուղ է բացել Կարսում, որը գոյատևել է մինչև 1918 թվականը։ Ալեքսանդրապոլում նա կարողացել է վերսկսել իր մասնագիտական գործը։ Քաղաքի պատմական կենտրոնում գտնվող իր լուսանկարչատունը, որն ըստ Վահան Քոչարի Փալանջյանը ձեռք է բերել Թիֆլիս տեղափոխված լուսանկարիչ Ելիզավետա Մուշեղյանից, նույնպես մեծ հաջողություն է վայելել Գյումրեցիների շրջապատում։(2) Փալանջյանն ու իր կինը` Աստղիկը, եղել են կրթված և լայն հետաքրքրությունների տեր մարդիկ։ Նրանք սերտ հարաբերություններ են հաստատել Գյումրիի մշակութային գործիչների հետ և հատկապես սերտ հարաբերությունների մեջ էին Ավետիք Իսահակյանի, Հովհաննես Շիրազի, նկարիչ Հրաչյա Ռուխկյանի, ռեժիսոր Վարդան Աճեմյանի և այլոց հետ։ 

Լենինականում, լուսանկարչին աշխատակցել է նաև իր որդին` Ռաֆայելը, իսկ հետո նաև թոռը` Մկրտիչ կրտսերը։ Հոր մահից հետո Ռաֆայելը ստանձնել է լուսանկարչատան ղեկավարությունը, և աշխատացրել այն ընդհուպ մինչև իր վաղաժամ մահը 1987-ին։ Այդ տարիներին քաղաքային իշխանությունները մտադիր էին Փալանջյանների տաղավարին կից բացել թանգարան-ցուցասրահ, սակայն Ռաֆայել Փալանջյանի վախճանն ու 1988-ի երկրաշարժը խանգարեցին այդ նախագծի իրականացմանը` վերջնական ավարտի բերելով տոհմական տաղավարի գործնեությունը։ 

Մկրտիչ Փալանջյանի շուրջ յոթ տասնամյակ տևած աշխատանքը լայն հնարավորություն է ընձեռում ուսումնասիրելու տաղավարային, կոմերցիոն լուսանկարչության զարգացումն ու փոխակերպումները 19-րդ դարի վերջից մինչև 1960-ականները։ Պահպանված լուսանկարները գրեթե բացառապես դիմանկարն են, որոնք կրում են ուշ-կայսերական ժամանակաշրջանի ռուսական կոմերցիոն լուսանկարչության ընդգծված ազդեցությունը։ Կարսում և Սարիղամիշում արված լուսանկարներից շատերը պատկերում են ռուս զինվորականներին և նրանց ընտանիքներին։ Դրանք պարզ, արձանագրողական բնույթի պատկերներն են, և ինչպես երևում է լուսանկարչի մի քանի այլ գործերից, նրա գեղարվեստական ճաշակն ու կերպարային անհատականությունը վերհանելու տաղանդը մեծամասամբ դրսևորվել է կանացի դիմանկարներում, ինչպես և, արդեն Խորհրդային Հայաստանում արված մշակութային գործիչների պատկերներում։ 

1) Կենսագրական տեղեկությունները տրամադրել է Աստղիկ Ռաֆայելի Փալանջյանը, 21.12.2018-ին, էլեկտրոնային նամակագրությամբ, Վիգեն Գալստյանի արխիվ, Երևան

2) Տես, Վահան Քոչար, «Լուսանկարչության հայկական ֆենոմենը», հ.33, Ազգ օրաթերթ, Երևան, սեպտեմբերի 9, 2016, https://www.azg.am/AM/culture/2016090905

Վիգեն Գալստյան, 2019