Հայաստանի պատմության թանգարանի ֆոնդերում պահվող` 1938 թվականին կազմված մի լուսանկարչական ալբոմում զետեղված են Աշտարակ քաղաքն ու շրջակա գյուղերը ներկայացնող տասնյակ պատկերներ։ Այդ փոքր չափերի վավերագրական լուսանկարների հեղինակն է Հ. Կասպարյանը, ում ինքնության մասին որևէ տեղեկություն առայժմ չի հայտնաբերվել։

Ալբոմը նշանակալից է մի քանի տեսանկյունից։ Այն կարևոր տեսողական փաստարկներ է հաղորդում Ստալինյան ռեֆորմների պատմական ժամանակաշրջանի շեմին գտնվող այս տարածաշրջանի բնակիչների, նրանց կենցաղի, աշխատանքային պրակտիկաների, հուշարձանների և բնական լանդշաֆտների մասին։ Կասպարյանի լուսանկարները նաև հետաքրքիր են որպես ոչ–պաշտոնական վավերագրական և ազգագրական լուսանկարչության նմուշներ։ Դրանց անբասիր ու պարզունակ գեղագիտական մոտեցումները հուշում են Կասպարյանի սիրողական կամ թերևս սկսնակ մակարդակի մասին։ Աշտարակցիների նրա պատկերավորումներում, բացակայում են պրոպագանդիստական լուսանկարչությանը ներհատուկ շինծու հանդիսավորությունն ու ակնբախ թատերայնություննը։ Կասպարյանը փոխանցում է տեղացիների առօրյան` չզտված և հավաստի տեսքով` հաճախ ընդգրկելով աղքատության, չարքաշության ու կեղեքման ցուցանիշներ։  Լուսանկարների հավաքածուն նաև հստակ տեղայնացնում է այս միջավայրը «ազգային» շրջանակի մեջ, ներկայացնելով Աշտարակի և հարակից գյուղերի պատմական հուշարձաններն ու ավանդական ապրելակերպի տարրերը որպես իմաստավորող օղակ։ Լուսանկարչի շիտակ ու զննող հայացքն այս դեպքում որոշակի աղերսներ ունի նոր ռեալիստական` հատկապես ամերիկյան, «սոցիալական» լուսանկարչության դպրոցի հետ։ 

Այնուամենայնիվ, չնայած Կասպարյանի լուսանկարների մտերմիկ անմիջականությանը, դրանցում պատկերված աշխատանքային և ազգագրական դրվագները ունեն վերահսկողական և հավաքագրական բնույթ։ Սա թույլ է տալիս ենթադրել որ լուսանկարիչը ստեղծել է իր ալբոմն որոշակի պաշտոնական գործառույթի համար։ Թեև Կասպարյանի նկարահանած այլ լուսանկարներ չեն հայտնաբերվել, աշտարակյան այս ժողովածուն կարելի է համարել խորհրդահայ վավերագրական լուսանկարչության վաղ շրջանի` «սոցիալ-ռեալիստական» ուղղության յուրօրինակ էջերից մեկը։ 

Վիգեն Գալստյան, 2019