Հնագետ և պատմաբան Սմբատ Տեր-Ավետիսյանը գիտական գործնեությունը կարևոր, սակայն այսօր գրեթե մոռացված էջ է հայ մշակույթի ուսումնասիրման պատմության մեջ։ Ծնվելով այժմյան Նոյեմբերյանի շրջանի Բարանա գյուղում, Տեր-Ավետիսյանը իր կրթությունը ստացել է Գևորգյան ճեմարանում (1894-98թթ.), ապա Ստ. Պետերբուրգի համալսարանում 1901-04 թվականներին։ Դեռ ուսանողական տարիներից անվանի հայագետը կատարել է բազմաթիվ հետազոտական, հնագիտական ինչպես և փրկարարական արշավներ դեպի Նոր Ջուղա, Ղարաբաղ, Նախիջևան, Դվին, Կարս և Վան։ 1904-ից մասնակցել է Նիկողայոս Մառի Անիի պեղումներին իսկ 1915-16 թվականին ուղեկցել է ռուսական զորքերին դեպի Արևմտյան Հայաստան որտեղ նրան հաջողվել է վերջնական կորստից փրկել հազարավոր ձեռագրեր, փաստաթղթեր և հայկական արվեստի գործեր, ինչպես օրինակ Մշո Առաքելոց վանքի փայտյա դուռը։(1)

Իր բազմաթիվ գործուղումների ընթացքում Տեր-Ավետիսյանը կատարել է հետազոտական և վավերագրական բնույթի լուսանկարներ։ Դրանք արձանագրել են ոչ միայն իր հնագիտական պեղումների և դաշտային աշխատանքների գործընթացը այլև շրջակա պատմա-մշակութային միջավայրը։ Այս առումով հատկապես արժեքավոր են Տեր-Ավետիսյանի` 1915-16 թվականներին Արևմտյան Հայաստան կատարած այցի լուսանկարների արխիվը։ Ապակե սևապատկերների այս ժողովածուն ներկայացնում է արդեն ամայացած հայկական բնակավայրերի մնացորդները, դառնալով այդ պատմական միջավայրերի վերջին տեսողական փաստարկները։ Գիտնականի համար լուսանկարը ծառայել է առաջին հերթին որպես փրկարարական ու փաստագրական գործիք։ Սակայն Վանի նահանգում լուսանկարած տեսարաններում ակնբախ է այն մելամաղձոտ գիտակցությունը որ լուսանկարը ավելի շուտ կորուստի վկայություն է և ոչ թե անդառնալիորեն ոչնչացված իրականության փրկում։

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Տեր-Ավետիսյանը շարունակել է զբաղվել իր մասնագիտությամբ, 1925-31 թվերին զբաղեցնելով Կովկասի հնագիտական ինստիտուտի տնօրենի տեղակալի պաշտոնը իսկ 1937-ից մինչև կյանքի վերջը գլխավորել է Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի հնագիտության բաժինը։ 20-րդ դարի սկզբին արված նրա լուսանկարները կարևոր ապացույցներ են Հայաստանում հնագիտական լուսանկարչության բազմակողմանի ու հետևողական զարգացման մասին։

1) Կենսագրական տվյալների համար տես` Սմբատ Տեր-Ավետիսյան, Հայագիտական հետազոտություններ, Գիտություն, Երևան, 2010

Վիգեն Գալստյան, 2016