Ցարական շրջանի հայկական թատրոնի կարկառուն և ակտիվ ներկայացուցիչներից մեկը` Արամ Վրույրը իր կյանքի գրեթե ողջ ընթացքում զուգահեռ զբաղվել է նաև լուսանկարչությամբ։ Առաջին քայլերը այդ բնագավառում սկսել է դերասանական գործից փոքր ինչ ավելի շուտ, Կոնստանդնուպոլսից Թիֆլիս տեղափոխվելուց հետո։ 1878 կամ 79 թվականին ծանոթանալով Արևմտյան Հայաստանից նույնպես ներգաղթած Հովհաննես Քյուրքչյանին, Վրույրը անցնում է նրա մոտ աշխատանքի որպես օգնական, երևակելով և տպագրելով Քյուրքչյանի Անիում արված պատմական հուշարձանների ստվերապատկերները։ Պետք է ենթադրել որ նա հենց Քյուրքչյանից է ձեռք բերել լուսանկարչական գիտելիքնե և հատկապես ստերեոսկոպիկ լուսանկարչության տեխնիկան։ Երբ Քյուրքչյանը լքում է Հայաստանը և Թիֆլիսը` ենթադրաբար հակա-ցարիստական գործնեության համար հետապնդումներից խուսափելու պատճառով, Վրույրը 1882-ին մտնում է թատրոն և շրջիկ թատերախմբերի հետ ներկայանում Թիֆլիսի, Բաքվի, Ալեքսանդրապոլի, Կոնստանդնուպոլսի և այլ կովկասյան քաղաքների հայկական բեմերում։(1)

Ֆինանսական դրությունը, ինչպես նաև հայ մշակութային ժառանգության պահպանման ու ուսումնասիրման հարցը, Վրույրին դրդում են շարունակել լուսանկարչական աշխատանքը, կենտրոնանալով պատմամշակութային կառույցների վավերագրման վրա։ 1890-ականների ընթացքում նա սեփական միջոցներով մի քանի արշավ է նախաձեռնել Արևելյան Հայաստանի գավառները, լուսանկարելով Շիրակի, Լոռիի, Անիի և Էջմիածնի շրջակայքում գտնվող հուշարձանները, որոնցից կազմել է չորս ստերեոսկոպիկ լուսանկարների հավաքածու։ Դրանցից երկուսը նվիրված էին Անիի ավերակներին և ակնհայտորեն նպատակ ունեին շարունակել Հովհաննես Քյուրքչյանի անավարտ նախագիծը։ Ինչպես ժամանակին գրել է պատմաբան Լեոն, Վրույրի 1904-ին հրատարակված «Ս. Էջմիածին ու շրջակայք» ժողովածուն վաճառվում էր շատ մատչելի գնով «25 պատկերի համար 6 ռուբլի։ Ավելի էժան գին նշանակել անկարելի էր, այնպես որ մեր հասարակությանը մնում է խրախուսել այդ անխոջ աշխատավորին։ Խրախուսել հարկավոր է մանավանդ այն պատճառով որ պ. Վրույր դեռ շատ բան ունի տալու։ Հարյուրավոր պատկերներ է պատրաստել... Որպեսզի հասարակության միանգամայն մատչելի լինեն այդ ժողովածուները, պ. Վրույր հրատարակում է նրանց մաս-մաս, նշանակելով էժան գին։»(2)

Լուսանկարչի` հասարակական օգուտ հետապնդող այս գործնեությունը գնահատավում էր ոչ միայն հայ մտավորականների կողմից այլ նաև արժանանում է լեզվաբան-հնագետ Նիկողայոս Մառի ուշադրությանը ով 1904-ին հրավիրում է Վրույրին մասնակցելու Անիի պեղումներին որպես վավերագրող լուսանկարիչ։ Անդամակցելով մինչև 1917 թվականը տևող այս արշավախմբին, Վրույրին հաջողվում է լուրջ մասնագիտական հիմքերի վրա դնել հնագիտական լուսանկարչությունը Հայաստանում, ստեղծելով լուսանկարչական վավերագրերի մի ստվար արխիվ որն այսօր անփոխարինելի նշանակություն ունի Հայաստանի պատմաճարտարապետական ժառանգության ուսումնասիրության համար։ Շուրջ երեսուն տարիների ընթացքում նա վավերագրել է ոչ միայն Անիի այլև Կարսի, Արարատյան դաշտավայրի, Վանի, ինչպես նաև Ջուղայի հարյուրավոր կոթողներ, որոնցից շատերը այսօր գոյություն չունեն, ինչպես օրինակ 1921 թվականին ոչնչացված Գագիկ Բագրատունու հայտնի արձանը և Անիի թանգարանի հավաքածուն։ Հենց Արամ Վրույրի անմիջական հետազոտությունների շնորհիվ են գտնվել նաև Գագկաշեն եկեղեցու ավերակները։ Լուսանկարչական արխիվացման գործում Վրույրին աջակցել է ավագ որդին` Արտաշեսը, ով հետագայում շարունակելու էր հոր աշխատանքը մասնակցելով արդեն Խորհրդային Հայաստանում իրականացվող հնագիտական պեղումներին և դաշտային ուսումնասիրություններին։

Վրույրի ճարտարապետական լուսանկարները առանձնանում են հուշարձանի ծավալային և միջավայրային առանձնահատկությունների հավաստի և ճշգրիտ ներկայացմամբ։ Հրաշալի հասկանալով օպտիկական մեխանիկայի կանոնները նա ջանում էր խուսափել տարատեսակ տեսողական խեղումներից ու երկար և մանրակրկիտ զննում էր յուրաքանչյուր կառույցը, ընտրում դիտակետը ու սպասում լուսավորման առավել բարենպաստ պայմաններին նախքան այն լուսանկարելը։ Փաստա-վավերագրական այս ուղղվածությունը սակայն զերծ է հնագիտական լուսանկարչությանը բնորոշ պատկերային չորությունից ի շնորհիվ Վրույրի նուրբ կոմպոզիցիոն լուծումներին։ Նրա լուսանկարները սովորաբար ֆիքսում են հուշարձանը կենտրոնական առանցքից փոքր ինչ շեղված, ընդգրկելով շրջակա լանդշաֆտի որոշակի հատված` շեշտելով կառույցի հարաբերակցությունը բնության հետ։

Հայ արդի լուսանկարչության պատմության մեջ իրենց ուրույն տեղն են գրավում նաև Վրույրի` իր ժամանակակից հայտնի հայ մտավորականների և արվեստագետների դիմանկարները որոնք արվել են Անիում և այլ հուշարձանների տարածքներում։ Դրանք յուրօրինակ բեմականացումներ են որոնց միջոցով լուսանկարիչը ստեղծում էր պատումային, այլաբանական և գաղափարական փոխկապակվածություն պատմական Հայաստանի մշակութային ժառանգության ու հայ արդի մշակույթի կերտողների միջև։ Այդ առումով հատկապես հիշարժան են Սիրանույշի (1904թ.) և Թորոս Թորամանյանի (1904թ.) Անիում արված լուսանկարները, որոնք խորհրդանշում են հայկական լուսանկարչության անցումը 19-րդ դարի ունիվերսալիստական և կոսմոպոլիտ հենքերից դեպի բարձր արդիականության ազգայնական արվեստի ձևակերպումները։

Լուսանկարչությունից և թատրոնից զատ, Վրույրը նաև զբաղվել է հրատարակչական և բանասիրական գործնեությամբ։ Նա սեփական միջոցներով խմբագրել և թողարկել է «Հուշարար» գեղարվեստական-գրական հանդեսը (1907-1913), հեղինակել մի շարք հոդվածներ նվիրված Հայաստանի հնագիտական ուսումնասիրությանը և թատրոնի պատմությանը։ Ցավոք, նրա մեծարժեք արխիվի մեծ մասը կորել է դեռ լուսանկարչի կենդանության օրոք, իսկ պահպանված սևապատկերներն ու տպածոները այսօր գտնվում են Հայաստանի Պատմության Թանգարանում, Հուշարձանների Պահպանության Վարչության արխիվում և մի շարք մասնավոր հավաքածուներում։

1) Կենսագրական տվյալները` Ռոբերտ Փաշայան, Արամ և Արտաշես Վրույրներ, Հայաստան, Երևան, 1989

2) Լեո, «Մի լուսանկարչական հավաքածու», Մշակ, հ.14, 1904

Վիգեն Գալստյան, 2016