Թորոս Թորամանյանի հիմնային ներդրումն որպես հայ ճարտարապետության պատմության առաջին սիստեմատիկ ուսումնասիրողը, արդեն ակնհայտ էր իր առաջին իսկ հետազոտական աշխատանքներից։ Նաև արժեքավոր է նրա գործնեությունը պատմա֊ճարտարապետական լուսանկարչության դաշտում, որտեղ նա թողել է ահռելի ժառանգություն։ Մասնագիտական կրթությունը Թորամանյանը ստացել է Ստամբուլի Գեղարվեստի ճեմարանում, որի ճարտարապետական բաժինը ավարտել է 1893-ին։ Իր գործնեության սկզբնական շրջանում նախագծել է մի շարք առանձնատներ Թուրքիայում և Բուլղարիայում, սակայն ինչպես նշում է Կարո Ղաֆադարյանը «Թորոմանյանին բոլորովին չէր հրապուրում ճարտարապետական ընթացիկ շինարարությունը, նա ձգտում էր դառնալ ճարտարապետության տեսաբան»։ (1) 1900-ից մի քանի տարի շարունակ ապրում է Եվրոպայում, որտեղ` Փարիզի համալսարաններում դասախոսությունների հաճախելով, զարգացնում է իր տեսական գիտելիքները։ Նրան Հայաստան է բերում փարիզաբնակ հայագետ Կարապետ Բասմաջյանը, ում հրավերով Թորոմանյանը 1903֊ին այցելում է Անի ու մի քանի ամիս շարունակ այնտեղ չափագրություններ ու հետազոտություններ է կատարում։ Այդ ժամանակ նա որոշում է կայացնում մնալ Արևելյան Հայաստանում և լիովին նվիրվել հայկական ճարտարապետության ուսումնասիրման աշխատանքին։ Հաջորդ տարի նրան հաջողվում է հետևել Խաչիկ Դադյանի կողմից կատարվող Զվարթնոցի պեղումներին և միանալ Նիկողայոս Մառի Անիի արշավախմբին։ Ընդհուպ մինչև 1920-ականների սկիզբը Թորամանյանը շարունակել է իր դաշտային ուսումնասիրությունները` չափագրելով ու լուսանկարելով Արարարտյան դաշտավայրի ճարտարապետական հուշարձանների ստվար մասը։

Լուսանկարչությունը Թորոմանյանի համար իր հետազոտական աշխատանքի կարևոր բաղադրիչներից մեկն էր և այդ բնագավառում նա եղել է նույնքան բծախնդիր որքան որ իր չափագրումների ու վերլուծական հոդվածների մեջ։ Ինչպես նշում է Արտաշես Վրույրը` գիտնականը լուսանկարչությունը սովորել է Անիում, որպեսզի կարողանա անմիջապես, և իր ուզածի պես լուսանկարել հուշարձանը։ Նա շատ մանրակրկիտ ձևով էր պատրաստվում այդ գործին, միշտ սպասելով հուշարձանի համար առավել ճիշտ լուսավորությանը։(2) Նա նախընտրել է գործածել ավելի հնաոճ` 24х30 չափի տեսախցիկ ու խորը տեսադաշտով ոսպնյակ, նկարահանելով Լումյեր ֆիրմայի ապակե սևապատկերների վրա, ինչը Թորամանյանին թույլ էր տալիս ստանալ առավել բարձր որակի ու հստակության պատկերներ։ Նրա` հետազոտական լուսանկարները արված են հնարավորինս անաչառ ու շիտակ դիտանկյունից, պատկերը զերծ պահելով օպտիկական աղավաղումներից։ Այդ առումով կարևոր է նշել որ ճարտարապետը նաև խուսափել է շինությունները` «գեղեցկացնելու» գայթակղությունից, ներկայացնելով դրանց ճարտարապետական ընդհանուր վիճակը իր թերություններով հանդերձ։ Դրանով իսկ պայմանավորված է այդ լուսանկարները մեծ պատմական արժեքը այսօր։ Ցավոք, Թորամանյանի լուսանկարչական վավերագրումների զգալի մասը անհետացել ու ոչնչացվել է 1910-20-ականների պատերազմական դեպքերի ժամանակ։ Այն ինչ պահպանվել է, այսօր սփռված է Հայաստանի տարբեր թանգարանների և արխիվների հավաքածուներով մեկ։ Անհրաժեշտ է այդ ժառանգությունը ի մի բերելով նորովի դիտարկել Թորամանյանի կարևոր դերը Հայաստանում՝ճարտարապետության հետազոտական լուսանկարչության կայացման գործի մեջ։ 

1) Կարո Ղաֆադարյան, «Թորոս Թորամանյան», հ1, 1964, Պատմա-Բանասիրական Հանդես, էջ 15-24

2) Արտաշես Վրույր, Անիում, Սովետական գրող, Երևան, 1979, էջ54-55

Վիգեն Գալստյան, 2016